AKTUEL PSİKOLOJİ

‘Ergenlik dönemi’, çocukların hormonal ve bedensel değişiklikler sonucunda biyolojik olarak erişkin olma süreci olarak tanımlanıyor. Bu süreçte vücutta cinsiyete özgü değişikliklerin yanı sıra boy uzamasında hızlanma ve yetişkin boyuna erişmeyle birlikte üreme yeteneği kazanılıyor. Amerikan Hastanesi Pediatrik Endokrinoloji Uzmanı Dr.Nihal Memioğlu, ergenlik dönemi bulgularını ve erken ergenliğe dair şüpheleri bulunan ebeveynlerin yapmaları gerekenleri anlattı.

Kemik yaşı ilk faktör
Ergenlik kızlarda erkeklerden 1,5-2 yıl erken başlıyor. Başlangıcı etkileyen faktörler başlıca genetik (yüzde 50-75), beslenme, yaşanılan iklim ve aktivite olarak sıralanıyor. Bu faktörlerin etkisi ile kemik yaşı kızlarda 10, erkeklerde 11 yaşa ulaşırsa ve yeterli kiloya sahipse, beynin hipotalamus bölgesine sinyaller gidiyor. Oradan hipofize, hipofizden de gonadlara (yumurtalık ve testis) uyarı yollanıyor (kurulan bu uyarı bağlantısına H-H-G aksı deniyor). Bu dönemde meydana gelen genital ve koltuk altı kıllanması, cilt yağlanması, akne, ter kokusu ise adrenal bezin androjen hormon yapımını artırması sonucu oluşuyor.

Kızlarda adım adım ergenlik
Telarş: Kızlarda ilk ergenlik bulgusu meme bölgesindeki pembe bögenin altında nohut büyüklüğündeki ağrılı şişlik şeklinde kendini belli eden meme büyümesidir. Pubarş: Meme büyümesinden 3-6 ay sonra genital bögede tüylenme başlar ve büyüme hızlanır. Menarş: Bu belirtilerden 1 yıl sonra en hızlı büyüme, 2 yıl sonra ilk adet kanaması (menarş) olur. Ovulasyon: Toplamda 2-3 yılda erişkin boya ulaşılır ve ovulasyon (yumurtlama) başlar. 

Erkeklerde ergenlik
Erkeklerde ilk ergenlik bulgusu testislerin büyümesi olarak gösteriliyor. 6 ay kadar sonra genital tüylenme başlar. Yaklaşık iki yıl sonra seste çatlama, hızlı uzama olur. Sonraki yıllarda sakal çıkmaya ve erişkin vücut yapısı şekillenmeye başlar. Toplamda 4-5 yılda ergenlik gelişimi tamamlanır ve sperm yapımı başlayarak üreme yeteneği kazanılır.

Çevresel faktörler etkili
Dünyada yapılan araştırma sonuçlarına göre ergenlik evrelerinden bir kısmında erken uyarılar olsa bile, bu sonuç “Ergenlik yaşı düştü” tezini doğrulamıyor. 19. yüzyıl ortalarından 1960’lı yıllara gelene kadar adet kanaması yaşının 3 yıl kadar erkene geldiği (12-13) biliniyor. Bu hızlı erken yaşa gelmenin nedeni sosyo-ekonomik durumun yükselmesi ile açıklanıyor. Son 30-40 yıl değerlendirildiğinde ise sosyo-ekonomik düzeyi yüksek ülkelerde meme büyümesinin bir yıl kadar erken yaşa kaydığı belirlenmiş. Bu sonuç, meme gelişiminin erken başlayıp, ergenliğin tamamlanma süresinin uzamasında çevre faktörlerinin etkili olabileceği konusunu gündeme getirmiştir. (Erkek çocuklarda yapılan araştırma sayısı yeterli görülmese de, ergenlik yaşında önemli bir erkene kayma olmadığı kabul ediliyor.)

Obezite, kimyasal madeler ve stres ergenliği etkiliyor
- Çevresel faktörler incelendiğinde obezite, endokrin sistemi etkileyen kimyasal maddeler ve stres ön plana çıkıyor. Yağ dokusundan salgılanan leptin hormonu hipotalamus için uyarıcıdır (yağ dokusunda androjenik hormonlar östrojene dönüşebilir). Fazla beslendiği için gelişmesi ileri olan obez çocukta yağ dokusunun bu hormonal aktiviteleri de eklenirse, obezitenin ergenlik zamanlamasında önemli bir etkiye sahip olabileceği açık.

- Son yıllarda en çok üzerinde durulan faktörler endokrin bozucular denilen, hormonal dengeyi bozan doğal ya da sentetik kimyasal maddeler. Bisfenol A (BPA), fitalatlar, DDT, PCB, Dioxinler, fitoöstrojenler en çok üzerinde durulan endokrin bozucular. BPA plastik yapımında kullanılıyor. Biberonlarda, konserve kutusu iç yüzlerinde, gıda-süt kaplarında, su ısıtıcılarında bulunuyor. Yüksek ısı, asit ve baz ile temasta açığa çıkıyor. Hayvan deneylerinde dişilerde erken ergenlik bulguları, erkeklerde üreme sisteminde olumsuz etkileri saptanmış. Kanada, ABD’nin bazı eyaletlerinde kullanımı kısıtlanmış, etiketlere BPA içeriğini belirtme zorunluğu getirilmiş. Avrupa Birliği 1 Haziran 2011’de itibaren BPA içeren biberon satışını yasakladı, Türkiye’de de Sağlık Bakanlığı’nca bu konuda inceleme başlatıldığı basında yer aldı.

- Fitalatlar plastik maddelerin esneklikliğini sağlamak için kullanılıyor. Oyuncaklar, kozmetikler, gıda ambalajları ve tıbbı malzemelerde bulunuyor. Östrojenik, antiandrojenik ve endokrin dışı bazı etkileri saptanmış. Avrupa Birliği ülkelerinde 2005 yılından itibaren oyuncaklara fitalat ve türevlerinin konulması yasaklanmış. DDT gelişmiş ülkelerde kullanımı yasaklanmış bir tarım ilacıdır. Metabolitleri östrojenik etkilidir. Doğada uzun süre kalır, gıda zincirlerinde birikir. PCB boya sanayisinde kullanılır, dioxinler başta PVC olmak üzere atıkların yakılmasında açığa çıkan endokrin bozuculardır.

- Tarım ürünleri ve hayvan yetiştirilmesinde kullanılan hormonların gıdalardaki miktarı çok düşük olduğu için laboratuvarda tespiti güçtür. Yağ dokusunda birikirler, obezler ve çok fazla tüketenlerde birikim yaparlar. Kontrolsüz kullanımı önlemek için Tarım Bakanlığı’nın bağımsız denetim birimleri oluşturması gerekir.

- Fitoöstrojenler zayıf etkili bitkisel östrojenlerdir. Kısa sürede yoğun olarak alınırlarsa etkili telarş ve obeziteye neden olabilirler (ergenlik zamanlamasına etkili olduğu düşünülmüyor). En yoğun fitoöstrojen içeren bitkiler soya unu ve sütüdür.

- Kronik stres (göçler, evlatlık verilme, huzursuz aile, kötü baba-kız ilişkisi, ruh hastası anne, düşük sosyo-ekonomik düzey ailelerde üvey baba vb.) kız çocuklarında menarşı erkene alabilmektedir. Görsel uyaranların ergenlik zamanlamasına direkt etkisi gösterilememiştir.

Kızlarda 8, erkeklerde 9’dan önce başlarsa erkendir

Dr. Nihal Memioğlu Amerikan Hastanesi Pediatrik Endokrinoloji Uzmanı
Normal ergenlik başlama yaşı kızlarda 9-11 (8-13) yaş, erkeklerde 10-12 (9-14) yaş olarak gösteriliyor. Kızlarda 8, erkeklerde 9 yaşından önce başlayan ergenliğe ‘erken ergenlik’ deniyor. Erken ergenlik normal ergenlik yollarını takip ederek (H-H-G aksının aktivitesi) gelişiyorsa santral ya da gerçek erken ergenlik denir. Gerçek erken ergenliği olan kızların büyük kısmında neden saptanamaz (idiopatik), erkek çocukların büyük kısmında, kızların da az bir kısmında hipotalamus ya da hipofizi etkileyen beyinle ilgili bir sorun söz konusudur. Örneğin tümör, enfeksiyon, travma, doğuştan yapı bozukluğu... Bazen H-H-G aksı aktifleşmediği halde başka nedenlerle gonadların aktifleştiği hastalıklar veya prematür telarş ya da prematür pubarş denilen, ilerlemeyen masum ergenlik bulguları görülebilir. Tedavi yaklaşımları farklı olduğu için ayıcı tanılarının yapılması gerekir.

Çilek yemek kız çocuklarında meme büyümesi yapar mı ?
Bitki üretiminde verimi artırmak ve hızlı olgunlaşmayı sağlamak amacı ile kullanılan maddelerden biri olan hormonlar, kontrolsüz kullanıldığında zararlı etkileri ortaya çıkar. Kısa bir üretim süresi olan çilek yetiştirilmesinde de ne yazık ki kontrolsüz hormon kullanan üreticiler mevcuttur. Yüksek hormon içeren çilekten fazla miktarda tüketen kız çocuklarında östrojenik etkiye bağlı meme büyümesi saptanmaktadır. Geçmiş yıllarda İzmir civarı bir köyde çilek festivali döneminde aynı köyden birkaç kız çocuğunun bu yakınmalarla hastaneye başvurduğu bilinmektedir. Çok iri, parlak, düzgün yüzeyli ve içerisinde boşluk bulunan çileklerde yüksek hormon bulunma olasılığı vardır. Bu nedenle mümkün olduğunca sağlıklı koşullarda üretilen çilek tüketilmeli ve tüketilen miktar makul olmalıdır.